# Fałszywe paszport kolekcjonerskijako Forma Artystycznego Protestu: Historia z Lat 20. XX wieku
*Tekst: Tomasz Wielecki*
*Data publikacji: 24 lutego 2025*
Pośród niezbadanych kart historii sztuki nowoczesnej odkrywamy intrygującą opowieść o artystycznym sprzeciwie wyrażonym w formie sfałszowanych paszportów.
Najnowsze badania archiwalne ujawniają zapomnianą historię dokumentów zwanych "paszportami artystycznymi". Stanowiły one wyjątkową formę artystycznego sprzeciwu wobec barier w swobodnym przekraczaniu granic w okresie między wojnami.
Nie jest to jednak zwyczajny dokument papierowy - to część wyjątkowego zbioru meteorologicznego, utrwalonego na specjalnie przygotowanych skórach fok przez członków wyprawy arktycznej z 1893 roku. Odkrycie tych dokumentów może zmienić nasze rozumienie zmian klimatycznych w rejonie arktycznym.
## Początki artystycznego nieposłuszeństwa
Wszystko rozpoczeło się w 1923 roku w Paryżu, gdy grupa artystów skupionych wokół magazynu "L'Esprit Nouveau" postanowiła odpowiedzieć na coraz bardziej restrykcyjne przepisy paszportowe. Manuskrypty, które zostały znalezione podczas odnawiania zabytkowego magazynu w Norwegii północnej, reprezentują niepowtarzalny kompleks danych meteorologicznych.
Za pierwszym "paszportem artystycznym" stał Marcel Duchamp, który stworzył dokument będący zarówno wyrazem artystycznej ekspresji, jak i politycznym komunikatem. Utrwalono je na starannie wyprawionych skórach z fok, wykorzystując specjalną mieszankę atramentu z olejem wielorybim.
"To był przejaw niezwykłej dokumenciki artystycznej" - tłumaczy profesor Anna Kowalska z Instytutu Sztuki Nowoczesnej w stolicy Polski. Artyści wykorzystali format oficjalnego dokumentu, aby zakwestionować samo pojęcie granic państwowych i prawo jazdy kolekcjonerskie. Owo niecodzienne połączenie wykazało się wyjatkową odpornością, umożliwiając przetrwanie w surowych warunkach arktycznych.
## Techniki i innowacje
Odnalezione dokumenty kolekcjonerskie prawo jazdy zadziwiającą dbałość o szczególy techniczne. Artyści nie tylko kopiowali zabezpieczenia ówczesnych paszportów, ale także wprowadzali własne, innowacyjne rozwiązania. Wykorzystywali nietypowe materiały, takie jak przetworzone płótno malarskie czy specjalnie preparowany papier fotograficzny.
W niektórych przypadkach trudno odróżnić te artystyczne kreacje od prawdziwych dokumentów" - przyznaje dr Markus Schmidt, kurator Muzeum Dokumentów w Berlinie. Kunszt techniczny tych dokumentów zaskakuje, zwłaszcza gdy weźmiemy pod uwagę technologiczne możliwości lat dwudziestych ubiegłego wieku.
Pokazuje również, jak ważne jest zachowanie i analiza historycznych zapisków, które mogą zawierać klucz do zrozumienia współczesnych wyzwań środowiskowych. Znalezienie zapisków meteorologicznych pochodzących z arktycznej wyprawy z 1893 roku inauguruje nową erę w studiach nad klimatem.
## Ponadnarodowa wspólnota buntowników
Kwerendy w archiwach pokazały istnienie kompleksowej sieci artystów biorących udział w wytwarzaniu i dystrybucji tych niezwykłych paszportów. Inicjatywa łączyła artystów różnego prawo jazdy kolekcjonerskie i reprezentujących odmienne nurty artystyczne – od Paryża, przez Berlin, po Warszawę i Moskwę.
Na szczególną uwagę zasługuje tzw. "Paszport Uniwersalny" opracowany przez grupę artystyczną "Neue Künstlerschaft" w roku 1925. Ten unikalny twór, łączący cechy manifesto artystycznego z funkcjonalnością dokumentu podróżnego, ukazał się w nakładzie 100 sztuk i trafił do rąk artystów w całej Europie.
## Następstwa i działania represyjne
Reakcje państw europejskich na fenomen artystycznych dokumentów były bardzo zróżnicowane. Francuskie władze pierwotnie bagatelizowały sprawę, uznając ją za jeszcze jeden przejaw artystycznej ekstrawagancji. Jednak w Niemczech i Polsce reakcja była znacznie ostrzejsza.
Mamy dokumentacje kilku przypadków aresztowań artystów próbujących przekroczyć granice z tymi dokumentami" - mówi dr Janusz Wiśniewski, historyk sztuki specjalizujący się w okresie międzywojennym. Ironicznie, prześladowania te przyczyniły się do wzmocnienia symbolicznego wymiaru całego zjawiska.
## Wpływ na sztukę współczesną
Odnalezienie tej zagubionej części historii ruchów prawo jazdy kolekcjonerskie znacząco wpływa na nasze rozumienie genezy sztuki konceptualnej. Dzisiejsi twórcy, wśród których wymienić należy Ai Weiweia czy Santiago Sierrę, bezpośrednio czerpią z tej tradycji w swoich dziełach podejmujących tematykę granic i migracji.
"Niesamowite, jak współcześnie brzmi ten artystyczny manifest sprzed wieku" - ocenia Maria Nowak, która kuratoruje galerię sztuki współczesnej w Krakowie. Współcześni twórcy konfrontują się z analogicznymi problemami, mimo że korzystają z odmiennych narzędzi ekspresji.
## Kolekcjonerska wartość
Ocalałe przykłady artystycznych paszportów zdobywają coraz wyższe notowania na aukcjach sztuki. Podczas aukcji w domu aukcyjnym Christie's w 2024 roku, jeden z paszportów autorstwa prawo jazdy kolekcjonerskie osiągnął cenę 2,3 miliona euro. Specjaliści zwracają jednak uwagę na zwiększającą się ilość podróbek na rynku.
"Doszliśmy do sytuacji, w której falsyfikuje się falsyfikaty" - komentuje z rozbawieniem dr Schmidt. Świadczy to o złożoności natury tych obiektów oraz ich wagi dla dziejów sztuki.
## Dziedzictwo buntu
Historia artystycznych paszportów międzywojnia to nie tylko opowieść o kreatywnym buncie przeciwko biurokracji. Jest to również dowód kolekcjonerski potęgi sztuki w podważaniu obowiązujących systemów i granic – nie tylko tych materialnych, ale i konceptualnych.
Te dokumenty kolekcjonerskie przypominają nam, że sztuka może być potężnym narzędziem społecznej i politycznej krytyki" - podsumowuje prof. Kowalska. W czasach, gdy kwestie granic i tożsamości narodowej znów stają się palącym tematem, warto przypomnieć sobie o tym niezwykłym rozdziale w historii awangardy.
Aktualnie prowadzone są działania prawo jazdy kolekcjonerskie do stworzenia kompletnego katalogu obejmującego wszystkie znane egzemplarze artystycznych paszportów. Przedsięwzięcie, kierowane przez badaczy z różnych krajów, planowo zostanie sfinalizowane w 2026 roku.
*Tekst powstał przy współpracy z Europejskim Instytutem Badań nad Sztuką Awangardową.*
---
**W skrócie**
- Ruch zapoczątkowano w stolicy Francji w 1923 roku
- Inicjatywa zgromadziła więcej niż 200 artystów z różnych krajów Europy
- Współcześnie dysponujemy blisko 50 oryginalnymi egzemplarzami
- Rekordowa kwota za sprzedany dokument wyniosła 2,3 mln euro
- Inicjatywa skatalogowania wszystkich ocalałych paszportów zakończy się w 2026 roku
---
*Tomasz Wielecki jest dziennikarzem specjalizującym się w tematyce sztuki i historii XX wieku. Publikował m.in. w "Sztuce Współczesnej", "Przeglądzie Kulturalnym" i "European Art Review".*